Het harde leven in de Jordaan

De Jordaan is tegenwoordig een van de duurste wijken van Amsterdam. Had je dit aan een Jordanees van begin vorige eeuw verteld, hadden ze je vierkant uitgelachen. Het is nog geen mensenleven geleden dat er gezinnen op elkaar gepropt in kleine eenkamerwoningen woonden, zonder stromend water of riolering, terwijl misdaad en armoede hoogtij vierden.

De Palmstraat met links de ingang naar de Wijde Gang, 1920.

De Jordaan in 1550

In 1550 was er nog geen grachtengordel en het gebied waar de Jordaan zich bevindt was een groot weiland met enkel het Karthuizerklooster en wat kleine huisjes als bebouwing. Het klooster, dat daar stond van 1392 tot 1614, lag tussen de huidige Lindengracht, Tichelstraat en Karthuizersstraat, en de afwateringssloten van het klooster zouden later de basis voor de grachten van de Jordaan vormen.

Amsterdam anno 1550 met links het Karthuizer klooster.

In 1612 werd de grachtengordel aangelegd, en de Jordaan kreeg een duidelijke plek in de stad, rechts van de grachtengordel. In deze tijd was de wijk dus nog een net en goed geplande buurt, bedoeld voor de middeninkomens. Gedurende ruim een eeuw bewoonden ambachtslieden en handwerkers de Jordaan, maar vanaf de 18e eeuw begon de wijk snel te verpauperen.

Amsterdam in 1612: aanleg van de grachtengordel en de Jordaan rechts in het blauw.

Gangen en forten

Oorspronkelijk was de Jordaan dus een goed georganiseerde wijk, maar door ruimtegebrek werden binnenplaatsen al snel volgebouwd. Hierdoor ontstonden wankele huisjes en een wirwar van smalle gangen. Sommige gangen waren slechts een meter breed, waardoor veel woningen geen zonlicht kregen. De woningen in deze gangen werden 'forten' genoemd. In deze nauwe gangetjes en forten was het leven hard. De smalle ruimtes veroorzaakten dat bewoners dicht op elkaar leefden, waarbij privacy nauwelijks bestond. In de vroege 20e eeuw schreef schrijver Israël Querido over zijn ervaringen in deze omgeving, waarin hij het ruwe en ongezonde leven van de Jordanezen beschreef.

Volgebouwde achtererven met illegaal gebouwde huizen en een wirwar aan smalle gangen, waardoor bij veel woonruimtes weinig zonlicht binnenkomt. De Jordaan bevat tientallen van dergelijke gangen en hofjes, verborgen achter de straten.

De Wijde Gang aan de Willemsstraat, 1910.

Fort van Sjako

Een van de bekendste forten is het Fort van Sjako. Die naam werd gegeven aan een groep huizen, zeg maar gerust rovershol, van de beruchte crimineel Jacob Frederik Muller, ook wel Sjako genoemd. Zijn bende pleegde zware misdaden in de buurt. In 1717 zou Sjako zijn gearresteerd en op gruwelijke wijze gestraft: hij werd op een wiel gebonden, zijn botten gebroken, en uiteindelijk onthoofd.

In dit fascinerende stukje Amsterdamse geschiedenis lopen feit en mythe echter flink door elkaar. Dit fort was geen echte bendevesting zoals vaak wordt voorgesteld. De verhalen zijn namelijk sterk geromantiseerd, vooral door schrijven Justus van Maurik jr. in zijn boek "Toen ik nog jong was" uit 1901. Van Maurik beriep zich op wat hem zou zijn verteld 'door een man op straat die het van zijn grootvader had gehoord die het op zijn beurt weer van zijn vader wist'. In zijn versie was Sjako een soort Amsterdamse Robin Hood: een charmante crimineel die het opnam tegen de rijken. Het fort werd voorgesteld als een ondergronds of ondoordringbaar toevluchtsoord vol geheime gangen. Na onderzoek blijkt er weinig van te kloppen.

Er heeft waarschijnlijk wel een echt persoon bestaan die model stond voor "Sjako". Vermoedelijk was hij een inbreker of dief die begin 18e-eeuw actief was in de stad. Er gaan verhalen dat hij "Jacques Boon" of "Jacques Focquet" heette. Met de plek die later het Fort van Sjako werd genoemd, is geen link te vinden.

Het Fort van Sjako in 1884, twee jaar voor de sloop. Op dezelfde plek (Elandsgracht 71-77) vind je tegenwoordig twee gevelstenen die aan het verhaal herinneren.

Één etage, twee gezinnen

In de Jordaan van de 19e eeuw deelden gezinnen vaak één of zelfs een halve etage, met één 'beeremmer' voor het hele huis, ook wel 'poepemmer' of 'nachtpot'. Het was niet ongebruikelijk dat buren zich haastten om naar de toilet te gaan, aangezien er nauwelijks privacy was. Deze emmer werd 's ochtends geleegd door de zogenaamde 'tonnenmannen' of 'boldootkar' - de laatste benaming is naar een Nederlands parfummerk, dat werd gebruikt om de ondragelijke stank te maskeren. Deze stank bleef continu hangen in de huizen zelf. Om niet te veel overlast te veroorzaken met deze stank, kwamen de tonnenmannen meestal voor zonsopkomst langs, tussen 4 en 6 uur 's ochtends. Meestal gebeurde dit één keer per dag, maar sommige buurten moesten het met minder regelmaat doen.

De Goudsbloemgracht, gedempt in 1854, was een van de slechtste plekken in de Jordaan. De gracht verspreidde een ondraaglijke geur door de vervuiling. De nieuwe Willemsstraat was een kleine verbetering, maar de woningen bleven krap en onhygiënisch.

Een reclame van het merk Boldoot, een parfummerk dat werd gebruikt om de ondragelijke stank van de beeremmers te maskeren.

Cholera

Door de slechte leefomstandigheden werd de Jordaan zwaar getroffen door epidemieën zoals cholera. In 1832 stierf 10% van de bewoners aan cholera, en de ziekte bleef de wijk ook in de daaropvolgende decennia teisteren, wat resulteerde in duizenden doden over de jaren heen.

Tijdens de cholera-uitbraak werden zieken in tijdelijke ziekenhuizen verpleegd, zoals het voormalig Luthers Weeshuis aan de Lauriergracht. De ziekte sloeg plotseling toe, en de dood was vaak snel en gruwelijk.

Het voormalig Luthers Weeshuis aan de Lauriergracht 116

Alcoholisme en Misbruik

Naast de gezondheidsproblemen had de Jordaan ook te maken met misbruik van alcohol, en velen leefden in onveilige omstandigheden. In de kleine woningen sliepen vaak meerdere mensen in één bed, en de buurt had een gesloten, achtergestelde gemeenschap. De politie had weinig invloed en was vaak de vijand van de bewoners.

Oproer en opstand

In 1886 leidde een conflict over het verboden 'palingtrekken' tot een gewelddadig oproer. Na het ingrijpen van de politie escaleerde de situatie, en er volgde een veldslag tussen bewoners en leger, waarbij 26 mensen omkwamen.

Uitgave uit 1916 ter herdenking van het Palingtrekkersoproer. De foto van het palingtrekken is gemaakt op 25 juli 1886, vlak voor de politie ingrijpt en de boel volledig uit de hand loopt.

Na verschillende onlusten en misstanden, zoals het Aardappeloproer en het Jordaanoproer, besloot de stad in de jaren 20 de buurt grondig te renoveren. De wijk werd opgeknapt; gangen en forten werden gesaneerd, wat het begin markeerde van de modernisering van de Jordaan.

Renovatie en de Jordaan van de 20e Eeuw

Vanaf de jaren 60 werd de buurt verder opgeknapt, en in 1972 werd de Jordaan een beschermd stadsgezicht. Vandaag de dag is de Jordaan een van de duurste wijken van Amsterdam: waar vroeger 90.000 arme mensen in krappe huizen leefden, wonen nu zo'n 18.000 welgestelde bewoners in de hippe buurt.

Historische filmbeelden van de Jordaan voor de renovatie, gerestaureerd en ingekleurd.