Het harde leven in de Jordaan

De Jordaan is tegenwoordig een van de duurste wijken van Amsterdam, maar dit was lang niet altijd het geval. Tot ver in de vorige eeuw woonden er gezinnen op elkaar gepropt in kleine eenkamerwoningen, zonder stromend water of riolering, terwijl misdaad en armoede hoogtij vierden.

De Palmstraat met links de ingang naar de Wijde Gang, 1920.

De Jordaan in 1550

In 1550 was er nog geen grachtengordel, en het gebied waar de Jordaan zich bevindt was een groot weiland met enkel het Karthuizer klooster als bebouwing. Het klooster, dat daar stond van 1392 tot 1614, lag tussen de huidige Lindengracht, Tichelstraat en Karthuizersstraat, en de afwateringssloten van het klooster zouden later de basis voor de grachten van de Jordaan vormen.

Amsterdam anno 1550 met links het Karthuizer klooster.

Middeninkomens

De wijk werd oorspronkelijk bedoeld voor de middeninkomens, en lag tegen de nieuwe Prinsengracht aan, een gracht die voor de rijkere Amsterdammers was aangelegd. Gedurende ruim een eeuw bewoonden ambachtslieden en handwerkers de Jordaan, maar vanaf de 18e eeuw begon de wijk snel te verpauperen.

De Jordaan in 1612

In 1612 werd de grachtengordel aangelegd, en de Jordaan kreeg een duidelijke plek in de stad, rechts van de grachtengordel. In deze tijd was de wijk dus nog een net en goed geplande buurt.

Amsterdam in 1612: aanleg van de grachtengordel en de Jordaan rechts in het blauw.

Gangen en forten

Oorspronkelijk was de Jordaan een goed georganiseerde wijk, maar door ruimtegebrek werden binnenplaatsen volgebouwd. Hierdoor ontstonden wankele huisjes en een wirwar van smalle gangen. Sommige gangen waren slechts een meter breed, waardoor veel woningen geen zonlicht kregen. De woningen in deze gangen werden 'forten' genoemd. Een bekend voorbeeld hiervan is de Wijde Gang tussen de Willemsstraat en

.

Volgebouwde achtererven met illegaal gebouwde huizen en een wirwar aan smalle gangen, waardoor bij veel woonruimtes weinig zonlicht binnenkomt. De Jordaan bevat tientallen van dergelijke gangen en hofjes, verborgen achter de straten.

De Wijde Gang in 1910

In deze nauwe gangetjes en forten was het leven hard. De smalle ruimtes veroorzaakten dat bewoners dicht op elkaar leefden, waarbij privacy nauwelijks bestond. In de vroege 20e eeuw schreef schrijver Israël Querido over zijn ervaringen in deze omgeving, waarin hij het ruwe en ongezonde leven van de Jordanezen beschreef.

De Wijde Gang, 1910.

Fort van Sjako

Een van de bekendste forten was het Fort van Sjako, de naam die werd gegeven aan het groep huizen, zeg maar gerust rovershol, van de beruchte crimineel Jacob Frederik Muller, ook wel Sjako genoemd. Zijn bende pleegde zware misdaden in de buurt. In 1717 werd Sjako gearresteerd en op gruwelijke wijze gestraft: hij werd op een wiel gebonden, zijn botten gebroken, en uiteindelijk onthoofd.

 2 gevelstenen herinneren aan het roemruchte verleden van de plek van het rovershol van Jacob Frederik Muller (Sjako) aan de Elandsgracht 71-77. In 1886 worden de oorspronkelijke huizen gesloopt en het huidige gebouw neergezet.

1 Etage, 2 gezinnen

In de Jordaan deelden gezinnen vaak een halve etage, met één 'beeremmer' voor het hele huis. Het was niet ongebruikelijk dat buren zich haastten om naar de toilet te gaan, aangezien er nauwelijks privacy was. In de 19e eeuw waren de woningen zo klein dat meerdere mensen in dezelfde kamer sliepen en er weinig ruimte was voor persoonlijke hygiëne.

De Goudsbloemgracht, later gedempt in 1854, was een van de slechtste plekken in de Jordaan. De gracht verspreidde een ondraaglijke geur door de vervuiling, en de nieuwe Willemsstraat was een kleine verbetering, maar de woningen bleven krap en onhygiënisch. De ‘beeremmer’ was gebruikelijk, wat zorgde voor een ondraaglijke geur in de woningen.

Cholera

Door de slechte leefomstandigheden werd de Jordaan zwaar getroffen door epidemieën zoals cholera. In 1832 stierf 10% van de bewoners aan cholera, en de ziekte bleef de wijk ook in de daaropvolgende decennia teisteren, wat resulteerde in duizenden doden.

Tijdens de cholera-uitbraak werden zieken in tijdelijke ziekenhuizen verpleegd, zoals het voormalig Luthers Weeshuis aan de Lauriergracht. De ziekte sloeg plotseling toe, en de dood was vaak snel en gruwelijk.

Het voormalig Luthers Weeshuis aan de Lauriergracht 116

Alcoholisme en Misbruik

Naast de gezondheidsproblemen had de Jordaan ook te maken met misbruik van alcohol, en velen leefden in onveilige omstandigheden. In de kleine woningen sliepen vaak meerdere mensen in één bed, en de buurt had een gesloten, achtergestelde gemeenschap. De politie had weinig invloed en was vaak de vijand van de bewoners.

Palingtrekkersoproer

In 1886 leidde een conflict over het verboden 'palingtrekken' tot een gewelddadig oproer. Na het ingrijpen van de politie escaleerde de situatie, en er volgde een veldslag tussen bewoners en leger, waarbij 26 mensen omkwamen.

Uitgave uit 1916 ter herdenking van het Palingtrekkersoproer. De foto van het palingtrekken is gemaakt op 25 juli 1886, vlak voor de politie ingrijpt en de boel volledig uit de hand loopt.

Na het Palingtrekkersoproer

Na verschillende onlusten en misstanden, zoals het Aardappeloproer en het Jordaanoproer, besloot de stad in de jaren 20 de buurt grondig te renoveren. De wijk werd opgeknapt en de wijde gang werd gesloopt, wat het begin markeerde van de modernisering van de Jordaan.

Renovatie en de Jordaan van de 20e Eeuw

In de jaren 60 werd de buurt opnieuw opgeknapt, en in 1972 werd de Jordaan een beschermd stadsgezicht. Vandaag de dag is de Jordaan een van de duurste wijken van Amsterdam, waar vroeger 90.000 arme mensen in krappe huizen leefden, wonen nu zo'n 18.000 welgestelde bewoners in de trendy buurt.

Historische filmbeelden van de Jordaan voor de renovatie, gerestaureerd en ingekleurd.